Chin miphun hna nih Tlangholh kan ngeih khawhnak ding ah Nitlak lei in a rami Mirang hna nih 1922 Maymyo khua ah khawmpi an rak tuah. Mah lio ahhin Chin Hills timi cu atu Tedim, Tonzang, Falam, Halkha, Matupi le Thantlang peng huap hi an rak si. Mirang nih penmi kan rak si. Chin miphun cu holh phun tampi nan ngeih ca ah zei holh bik hi dah Tlangholh ca ah a t’ha lai tiah thluakfak in khua an rak tuaktanpi hna: A hmasabik ah Halkha holh cu Chinmi vialte Tlangholh ca ding ah chuahpi a rak si. Aho hmanh nih el an rak tim lo, sihmanhsehlaw ngaihchia ngai pakhat a rak simi cu Mirang ralbawi Capt. Burne nih Halkha holh ka ral hna holh cu ka cohlang kho lo a rak ti. Cucaah Halkha holh chuahpimi cu biasu a rak thi.
Mah kong he pehtlai in Halkha holh Tlangholh ding ah a duhlotu Capt. Burne hi aho dah a si? timi atang lei ah kan zoh hna lai! Mirang le German rak i doh liopi 1914 thawk in khan Mirang cozah nih German ral dotu hna thilphurhpiaktu ah Chinram chung Lai ralkap France ram kal dingin a rak khawmh hna. Tedim in minung 1000 le Falam in minung 600 an rak kal(Penghnih nihcun an bia an rak el ngam hna lo ca ah, Tedim peng hna cu chiah-pek an rak awlh hna). Sihmanhsehlaw Halkha peng (Matupi peng le Thantlang peng telh chih) hna nihcun an rak duh hrimhrim lo. France ram kal i German ral doh zongah thih t’hiamt’hiam kan um zongah zei hlei lo. Cucaah France kal nakcha cun kanmah te zong in kan i nawng ko lai an rak ti. Kan Lairam chuah taak hrimhrim kha an rak duh lo. Cuticun kum 1917 November 30 ah LAI ralkap(minung 6000 or 10000) hna cu Mirang ralkap doh dingin ral an rak tho. Cu ti kumthum chung an rak i tuk lio ahcun, voikhat cu Capt. Burne le a ralkap pawl cu Dongva khua le Leitak khua karlak ah Lai ralkap nih lambawh in an rak kah hna. Hmaisuang mirang ralkap lei pakhat a thi i, Ralbawi Capt. Burne cu a kut bul lak in an rak hliamh. Cucaah Capt. Burne nih a kut bul lak in a kaptu hna cung ah a lung a rak fak peng i, Halkha holh cu a rak doh ca ah biatlang an rak kawm kho lo.
Cu lio caan Maymyo tonpumhnak Conference ahhin J.H. Cope le Newland le Capt. Burne an rak i tel. Carson cu a rak i tel lo. Halkha holh Tlangholh ding i a chuahpi tu hi Newland a rak si. “Laiholh hi Common Language ah kan ser lai” a rak ti hna. Nain, Capt. Burne nihcun a kut a rak bengh i, (a kut a rak bengh ning zong cu khatlei a kut a bul ca ah a kut khattelei in a kut khattelei a baanlah zawn khi a rak bengh ti a si). ka ral hna Ca cu ka cawng kho lo tiah a rak duh lo. Cu hnu ah Laizo holh(Falam) cu tlangholh dingah an hun chuahpi ve i an lung a rak tling ngaingai ko. Nain Tedim siangbawi J. H. Cope nih Kamhau holh(Zomi holh) a hun chuahpi ve t’han. Cuticun Chin Hills ah Kamhau holh a dang tein cawn ding le Laizo holh kha Halkha le Falam nih cawn ding a hung si tikah Halkha peng nih an duh ve ti lo i, Laiholh kan cawng lai an ti ve. Cuticun Tlangholh kong an ceihmi cu tuahserhnak (practical) in an cawnpiak manh hna lo i, tlangholh cu an rak ser kho lo. Hi lio caan ah Tedim lei ah Pau Cin Hau dirhmi buu Laipian biaknak a rak um cang caah, Tedim Siangbawi hna nih an rak phang ngaimi cu hramhram in Laizo cawn kan fial hna i an duh lo ahcun Khrihfa in Laipian biaknak ah an i t’hial sual lai ti hi an rak phang. Cucaah Tedim peng ahcun Kamhau holh i thazaang an rak peknak a si. Newland nih Laiholh thazaang a pek ve fawn ca ah, cuticun Chin Hills ah holh pathum cawn dingin a hung chuak.
Biadonghnak ah Falam kan unau cheukhat hna nih “Laizo hi Chin miphun holh ah fehtermi le hman bak colh ding phunphai in a rak si” tiah nan aupi mi hi biadik lo a si. Fehter timh in minthut hmanh um sehlaw a nicaan hrimhrim ahkhan holh thum cawn dingin a phi a rak chuak cang. Cu ning in cun nihin ni tiang a hung kal i, vanchiat ah Tlangholh kan ngei kho rih lo. Laizo holh Radio a hung chuahnak hi cu Minister Za Hre Lian nih Chin State a uk lio a si ca ah amah power hmangin Laizo holh in Radio chim dingah a sermi a si. Chin State Capital cu Falam a si timi a dik fawn lo, lih bia in ca a t’ialtu hna khi zumh lo ding hrimhrim an si lai. Falam cu Chin Hills timi District City lawng a rak si bal. Amah khuapi a si lio ah Paletwa, Mindat le Kanpetlet an i tel lo. Cucaah Chin State Capital taktak cu Halkha City lawng a si i, Falam cu District City timi Halkha peng, Tedim peng le Falam peng uktu khuapi lawng a rak si bal. Cat’ialtu nih chim ka duhmi cu tuanbia dik lo t’ial hna hlah usih ti hi a si.
Falam cu Chin Capital City a si hrimhrim hei tibantuk le Laizo holh cu Laimi dihlak cawnter ding in fehtermi le Falam khua ah an rak chimh cawnpiak cang hna tibantuk bia vaivuan hi aupi ti hna hlah usih. Bia vaivuan kan i tlaih peng ahcun i huatnak tu a karh tawn, aruang cu bia si lo le bia dik lo i zumhnak nih kan thinlung a hrawh ngaingai khawh. Maymyo lio ahkhan, Laizo holh a va si pek, Laiholh a va si pek, Kamhau holh a va si pek ah pakhat khat i el-hnial lo tein rak cohlang khipkhep hna sehlaw nihin ni caan ah nang le kei hi cu holh pakhat tein cun kan holh hnga i a nuam tuk hnga mu. Mah lio caan hrimhrim ah Laizo holh ah lungtling ko ding, Laiholh ah lungtling ko ding, Kamhau holh ah lungtling ko ding cu duh loin chanthar mino kan ca ah a fak tuk hringhranmi holh thum ah kan hun i cheu thai ai. Azei si hmanh ah chanthar mi hna kan duh thimnak a si ti lo atu chanthar tu ahhin cun zeitin Tlangholh kan ser kho lai maw? timi le kan ser khawh lo tal ah kan holh cio kha common holh(hngalhbikmi, thiambikmi, rel khawh bikmi) i a can khawh nakhnga i zuamcawh chan le pakhat le pakhat kan holh i thiampiak, Media in ral i tuk chan le holh pakhat le pakhat i upatpiak caan kha Chin miphun kan chan a hung phan cang. Lungkhat in riant’uan hna usihlaw kan holh kan ca thlau hrimhrim lo dingin kilveng cio hna usih tiah kan sawm hna.
Salai Thomas Lian Thihlum.
Trivandrum, India.
07-10-2019.
Zoh chihmi:
1. lalengzau.blogspot.com › 2012/11 › calai
2. Lairal Kum 100 Tlin Philhlonak.(2 December 2017, LBC,Yangon), Saya Thein Za Lian Cathluan chuahpi mi.
3. Dr. Lian Hmung Sakhong nih a chimmi ka note mi hna chungin(LKZTP, 2 December 2017, Lai Baptist Church, Yangon
4. https://tinghleithang.blogspot.com › 2012/11 › no-than-kap-ih-dr-bawi-hu.
5. https://sannothuan.blogspot.com/…/mirang-cozah-le-laizo-ton.